جاذبه‌های تاریخی آذربایجان‌غربی

 

  استان آذربایجان غربی یکی از ۳۰ استان ایران است که در شمال غربی این کشور قرار دارد و مرکز آن شهر ارومیه است. در کنارهٔ غربی این استان،دریاچه ارومیه قرار دارد. این استان دارای جاذبه‌های گردشگری ، تاریخی و طبیعی بی‌شماری است که به معرفی برخی از آنها می‌پردازیم .

مسجد جامع ارومیه
این مسجد یکی از مکان‌های تاریخی استان که در جنب بازار تاریخی ارومیه واقع است و دارای گنبد, شبستان‌های ستوندار و حجرات طرفینی است. دیدن اجزای داخلی این مسجد از جمله محراب گچبری شده و آیات و احادیث پیامبران و امامان با خطوط نسخ و ثلث بسیار زیبا و دیدنی است.

بازار قدیمی ارومیه
بازار قدیمی ارومیه در مرکز شهر ارومیه واقع است قدمت آن به دوره های صفوی-قاجار و زندیه مربوط می‌شود. این بازار دارای راسته ها و چهارسوهای زیبا و گنبد آجری است. در بازار ارومیه هر راسته و بخش از سبک و شکل خاص دوره خود پیروی می کند، بقایای بر جای مانده نماینده ذوق معماری دوره های مختلف است.

سه گنبد
بنای سه گنبد قدیمی‌ترین اثر دوره اسلامی شهر ارومیه است . این برج مقبره مربوط به دوره سلجوقیان است که بصورت استوانه ای شکل دردو طبقه توسط معماری بنام منصور ابن موسی در نهایت زیبایی ساخته شده است. مصالح بنا سنگ و آجر بوده و مهمترین ویژگی آن وجود دو قاب تزیینی در جبهه شمالی بنا حاوی مقرنس و گره بندی سنگی و کتیبه های کوفی است.

غار تمتمای(ارومیه)
این غار تاریخی در کناره رودخانه باراندوز چای و مسلط به آن و نواحی محصور و در بخش کوهستانی مشرف بر جلگه حاصلخیز ارومیه است. این غار تاریخی متعلق به 50 هزار سال ق.م بوده و مسکن غار نشینان شکار گر است .

پل باراندوزچای
این پل بر روی رودخانه باراندوز واقع بین جاده ارومیه به اشنویه با مصالح آجری و دهانه های قوسی و موج شکن های ذوزنقه ای متکی به تکیه گاههای سنگی در طرفین با مصالح آجری است.محیط اطراف آن شامل دشت‌های سرسبز , مناطق کوهستانی با باغات سیب تفرجگاه مناسبی است .

دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه مهمترین دریاچه دائمی ایران و بزرگترین آبگیر داخلی کشور است این دریاچه حدود 4500 تا 6000 کیلومتر مربع مساحت دارد و از این نظر بیستمین دریاچه بزرگ جهان محسوب می شود.

دریاچه ارومیه بین 5 تا 16 متر ژرفا دارد. آب دریاچه ارومیه شور است و هیچ گاه یخ نمی بندد، آب و لجن آن به دلیل داشتن املاح معدنی فراوان از جمله کلرور دو سدیم و کلرور دو کلسیم منیزیم، خاصیت درمانی و ضد عفونی دارد و جهت مداوای امراض پوستی و رفع رماتیسم و سیاتیک تجویز می شود.

برخی موجود زنده از جمله نوعی خرچنگ به درازی دو سانتی متر به نام «آرته میاسالینا» و 12 نوع جلبک که از مهمترین آنها نوعی جلبک کبود به نام سیانو فی سس است نیز در آن زندگی می کنند که به عنوان منبع غذایی پرندگان به ویژه مرغابی و فلامینگو مورد استفاده قرار می گیرند.
این دریاچه به عنوان یکی از مهمترین زیست گاههای حیات وحش مانند فلامینگو، پلیکان، کاکایی، غاز خاکستری،‌با کلان کوچک و خروس کولی سینه سیاه و انواع اردک به شمار می رود.

قره کلیسا
این بنای مذهبی –تاریخی در 22 کیلومتری شرق شهرستان چالدران واقع بوده و از دو بخش قدیمی و جدید با برج و باروی سنگی خود نمایی می‌کند. این بنا دارای گنبد دوازده ترک و نقش گردونه های خورشید در قسمت بیرونی بنا بوده در داخل آن محراب سنگی قرار دارد هر ساله ارامنه ایران و جهان برای اجرای مناسک مذهبی به این مکان می آیند.

مقبره سید صدرالدین
این مقبره متعلق به سید صدرالدین وزیر اعظم شاه اسماعیل صفوی است که در جنگ تاریخی چالدران به تاریخ 920 ه.ق با عثمانیان به شهادت رسید. این بنای عظیم بصورت 6 گوش با گنبدی دو پوششی که از روی پی اصلی ساخته شده در میان دشت تاریخی و زیبای چالدران مکان مناسبی برای گردشگران است.

تپه قلایچی
در 8 کیلومتری شمالشرق بوکان واقع شده و محصور در تپه های اطراف با داشتن مناظر طبیعی و معماری ارزنده مربوط به ایزرتو مرکز اقدام مانا اولین پادشاه ماد در ایران حائز اهمیت است. معماری مکشوفه از حفاری این محل با داشتن معبد بزرگ در وسط و حصار دور بافت مذهبی جای بسیار دیدنی برای گردشگری است.

تپه حسنلو
حسنلو به اشعاع 20 متر از سطح زمین های اطراف واقع در دشت سلدوز (نقده) در غرب دریاچه پشت سد مخزنی حسنلوی گل با داشتن باغات سرسبز , مراتع وسیع و مجاورت با چندین تپه باستانی قرار گرفته است. بر اساس مطالعات این تپه در ده دوره مورد سکونت قرار گرفته است که دوره دهم و قدیمی ترین آن مربوط به هزاره ششم قبل از میلاد بوده و لایه اوّل آن مربوط به اواخر دوره ساسانی و اسلامی است و نیز حجم وسیع معماری در طبقه IV آن حاوی معابد متعدد ، قربانگاه ، حیاط های روباز با استل های بر افراشته و محل کشف جام حسنلو مکان بسیار جلب توجه می‌کند. برج و بارو و سه تالار ستوندار از عمده واحدهای ساختمانی مکشوفه در این دوره هستند شواهد حفاری مؤید آن است که هر سه بنای ستوندار به عنوان یک مرکز مذهبی مورد استفاده بوده اند.

مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان 
  

  این مجموعه تاریخی در 45 کیلومتری شمالشرق تکاب واقع است. این محل دارای برج و باروی سنگی بیرونی با دریاچه همیشه جوشان خود منظره بسیار بدیع و دیدنی دارد دارای آثار متعدد تاریخی در اطراف دریاچه از جمله آتشکده آذرگشسب ، ایوان خسرو ، تالار شورا و موزه داخلی آن که اشیای مکشوفه از جمله کاشی های زرین فام و سایر اشیاء تاریخی به نمایش گذاشته شده و برای بازدید علاقمندان محل بسیار دیدنی و جالب توجه است.

مقبره صخره ای فخریگاه
متعلق به دوره هزاره اول ق.م دارای سرستون‌های مدور تزئینی شامل دو اتاق تودرتو با سه مدفن سنگی در پشت اثر مشرف بر باغات و در مجاورت رودخانه مهاباد تنها مقبره ستوندار در شمالغرب ایران است .

ایوان فرهاد(سنگر)
این مکان تاریخی در 7 کیلومتری شمال ماکو قرار دارد شامل قلعه سنگی و مقبره صخره ای پله دار با سه اتاق تودرتو و ورودی های چهار گوش مستقل مربوط به امپراتوری اورارتو تنها مقبره صخره ای پیوسته بزرگ در شمالغرب ایران است.

قلعه بسطام
قلعه بسطام در 7 کیلومتری غرب قره ضیا الدین و در کنار رودخانه آق چای محصور در مناطق کوهستانی و دشتی توسط روسای دوم یکی از امپراتوران بزرگ اورآرتو برای خدای خالدی ساخته شده است و متعلق به قرن 7 ق.م است . آثار معماری مکشوفه در دامنه کوه –دروازه سنگی و سایر بناهای اطراف ان برای بازدیدکنندگان بسیار زیبا و جالب توجه است.

تپه اهرنجان سلماس
تپه اهرنجان در داخل شهر سلماس قرار گرفته تپه و حدود 4 متر از سطح زمین های اطراف ارتفاع دارد. بر اساس مطالعات باستان شناسی صورت پذیرفته در این تپه علاوه بر قطعات سفال‌های دوره نو سنگی و مس و سنگ تعدادی مشته سنگ،‌ سنگ ساب،‌ هاون سنگی، تیغه های ابسیدین و انواع ادوات ساخته شده از استخوان حیوانات نیز بدست آمده است. این تپه یکی از قدیمی ترین سکونت گاه‌های جوامع بشری استان در اواخر هزاره هفتم و هزاره هشتم قبل از میلاد مسیح به شمار می رود.

کاخ موزه باغچه جوق ماکو
این مجموعه با زیر بنای دو هزار متر مربع در داخل باغ بزرگی به وسعت یازده هزار متر مربع که دارای انواع درختان میوه، گلها، درختان زینتی و چشم آب جاریست در روستای باغچه جوق شهر ماکو قرار دارد. این کاخ توسط اقبال السلطنه ماکویی از حکام دوره قاجاریه ساخته شده و از بخش هایی مانند هشتی ورودی، ساختمان اصلی قصر در دو طبقه، ساختمان سنگی دو طبقه و ساختمانهای گلخانه، حمام، نگهبانی و انباری تشکیل شده است. کاخ سردار ماکو از نظر تزئینات ویژگی های هنری زمان خود را دارد، گچبری ها و آیینه کاریهای تالار حوضخانه، طاق نماهای تزئینی، ارسی ها، کاغذ دیواریهای گران قیمت که برخی از مخمل و دارای طرح گل و بوته اند، پرده های اشرافی، نقاشی های رنگ و روغن داخل اتاقها، مجسمه های گچی و وسایل زندگی شخصی سردار مکمل آرایش مجموعه است.

غار آبی تاریخی سهولان مهاباد
این غار زیبا و دیدنی در جاده مهاباد به بوکان و در جوار روستایی به همین نام قرار گرفته و یکی از شگفت انگیز ترین غارهای طبیعی ایران است.
غار از چندین حوضچه بزرگ که بوسیله دالان های آبی به هم متصل می شوند تشکیل شده و ارتفاع سقف غار از سطح آب در حوضچه آخر پنجاه متر و عمق آن در حوضچه وسط سی و پنج متر است.
داخل غار دارای آب زلال و شفافی است و دیوارهای آن با صخره های سنگی آهکی پوشیده شده است. شواهد باستان شناسی از زندگی و ارتباط جوامع بشری از هزاره پنجم قبل از میلاد مسیح (ع) در اطراف این غار حکایت دارد.

باغ‌های تاریخی بیرجند

  

  اقلیم خشک و نسبتا گرم جغرافیایی ایران باعث شده توجه خاصی به کاشت درختان در فضاهای معماری شود.

  باغ‌های ایرانی همواره یکی از مصادیق بارز هنر، علم و ذوق ایرانی بوده و در همه منابعی که به معرفی و شرح شهر‌ها و مجتمع‌های زیست ایرانیان پرداخته‌اند، از آن ذکر شده است.
به گفته مورخان یونانی پیرامون خانه‌های بیشتر ایرانیان را باغ‌هایی در برگرفته که به آنها پردیس می‌گفته‌اند. در لغت‌نامه دهخدا پردیس برگرفته شده از زبان مادی (پارادائز) ذکر شده است. همچنین بسیاری از مورخان در آثار خود این واژه را به کار برده‌اند. به طور مثال گزنفون در شرح بازدید لوساندروس از باغی که کوروش در ساردیس ساخته بود واژه پردیس را به کار برده است.
جهان اسلام دو سبک باغ‌سازی را از ایرانیان اقتباس کرده که با گذشت زمان کم و بیش در بین ملت‌ها رواج یافت. یکی باغ به عنوان ظرف که ساختمان در وسط آن قرار می‌گرفت و دیگری باغ به عنوان مظروف که احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود و همچنین استفاده از فضای باز شهری به عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره صفویه در شهر‌های ایرانی آغاز می‌شود که می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف ایران از جمله بیرجند مشاهده کرد.

  باغ‌ها و عمارت‌های بیرجند با طراحی فضای سبز به نمایش گذاشتن آب در جوی‌ها، استخر و فوراه‌ها، محیطی زیبا و کاملا متفاوت با اقلیم منطقه را به نمایش گذاشته‌اند. این باغ‌ها که اکثرا متعلق به خاندان‌های ثروتمند و بالاخص خاندان علم بوده‌اند. به تعداد زیاد در داخل شهر بیرجند و روستاهای اطراف پراکنده‌اند. که از آن جمله می‌توان باغ‌ها و عمارت‌های رحیم آباد، معصومیه، بهلگرد، امیر‌آباد شیبانی، علی‌آباد، شوکت آباد و ارگ کلاه فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره کرد. که از لحاظ معماری، تزیینات و طراحی شباهت فراوانی با یکدیگر دارند. اما آنچه که در اینجا باید بدان توجه داشت مورد بی‌مهری قرار گرفتن و عدم توجه به این باغ‌های زیبا که هر کدام هزاران حرف نگفته دارند، است. امید است با تلاش مسئولان و توجه مردم به این اماکن تاریخی درهای نهفته آنها بازگشته و از اماکن استقبال بیشتری به عمل آید.

 باغ و عمارت اکبریه:

  این مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم _ بیرجند و در داخل محدوده روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است. تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان دهنده ساخت بنا در طی چند دوره است. به نحوی که ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که هرعمارت شامل طبقات متعددی است که به وسیله دالان‌های متعدد به یکدیگر راه دارد. در بخش‌هایی از این اتاق‌ها تزیینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزیین است. همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی بوده که با شیشه‌های رنگی تزیین شده‌اند. وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مرکزی این مجموعه بر‌زیبای و طراوات باغ و نمای آن افزوده است. در طبقه همکف عمارت مرکزی، تالار زیبا با تزیینات گچی با طرح‌های اسلیمی و درب‌های چوبی وجود دارد و همچنین در میانه خانه این عمارت در قسمت ساختمان مرکزی آن قرار دارد آینه کاری‌های بوده که متاسفانه قسمت اعظم آن از بین رفته است. بخش اداری این عمارت که جدید‌ترین قسمت آن است در اوایل دروه پهلوی احداث شده است.

درختان و گیاهان استفاده شده در این باغ به دو نوع کلی: تزیینی و میوه‌دار تقسیم می‌شوند که شامل درختان: کاج، بوته‌های شمشاد و همچنین درختان: زردآلو، پسته، انار و توت است.

هم اکنون بخش‌های مختلف این باغ و عمارت مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در دوره زندیه به عنوان کتابخانه و دانشکده هنر دانشگاه بیرجند فعال است. از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به عنوان سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.

 باغ و عمارت رحیم آباد:

 این عمارت در داخل روستای رحیم‌آباد و در حاشیه خیابان شهید مدرس قرار گرفته است این از بناهای دوره قاجار به شمار می‌رود و تاریخ ساخت این بنا سال 1315 ه.ق است. این مجموعه شامل بخش‌های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق‌های متعدد، اصطبل و حوضخانه که دارای گنبدی کلاه فرنگی است. عمارت رحیم آباد دارای سه تالار بزرگ است که از لحاظ کاربری به عنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده می‌شده است و دارای تزیینات مقرنس، آینه‌کاری، گچبری است. درب‌ها و پنجره‌های تالار دارای کتیبه‌هایی به شکل هلالی و تزیینات مشبک با طرح اسلیمی است که استفاده از شیشه‌های رنگی بر‌زیبایی آن افزوده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به وجود انبوه تزیینات و در انواع مختلف اشاره کرد.

امروزه بخشی از این باغ و عمارت به عنوان مرکز آموزش هنر‌های سنتی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی استفاده می‌شود و همچنین در یکی از قسمت‌های آن رستوران سنتی تاسیس شده است که پذیرای مهمانان فراوانی در طول شبانه‌روز است.

باغ و عمارت بهلگرد:

این مجموعه در فاصله یک کیلومتری شامل روستای بهلگرد و حدود 15 کیلومتری شرق بیرجند قرار گرفته است و شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سکونت خدمه و نیز یخدان طبیعی است. نکته‌ای که درباره تزیینات این عمارت قابل ذکر است تزیینات کمتر این باغ نسبت به سایر باغ‌ها است. طبقه اول این عمارت دارای چهار ستون دایره‌ای آجری است که مهم‌ترین عناصر تزیینی باغ را در خود جای داده‌اند.

این مجموعه دارای دو باغ مجزای اندرونی و بیرونی است. که باغ اندرونی از نظر وسعت بسیار کوچکتر از باغ بیرونی است. در مرکز این باغ استخری وجود دارد که جزیره‌ای با طرح هشت ضلعی در مرکز آن واقع شده است. نکته جالب توجه در این باغ وجود یخچالی است که عملکرد آن تولید یخ در زمستان و ذخیره آن تا تابستان است. اصول کار این یخچال به این صورت است که از طریق نهری در زمستان آب به استخر وارد می‌شده است که این آب در زمستان یخ می‌بندد و کارگران با پاشیدن آب بر قطر آن می‌افزودند و هنگامی که قطر یخ به اندازه کافی رسید یخ را شکسته و برای استفاده در تابستان به مخزن منتقل می‌کرده‌اند.

باغ و عمارت شوکت آباد:

مجموعه تاریخی شوکت‌آباد در فاصله 5 کیلومتری شرق شهر بیرجند قرار گرفته است. این مجموعه نیز همانند سایر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است که هر بخش تزیینات خاص خود را دارد. از جمله حوض‌خانه که دارای بیشترین ویژگی‌های معماری و تزیینی است. این قسمت دارای گنبدی بزرگ است که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوض خانه تامین شده تعبیه شده از دیگر فضاهای مهم تشکیل دهنده این مجموعه می‌توان به اندرونی و یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته است از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد. از مهم‌ترین تزیینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزیینی و طاق نماهای اطراف حوض‌خانه اشاره کرد. از عناصر معماری مهمی که مربوط به مجموعه است اما در فاصله 500 متری از باغ قرار دارد یخچال طبیعی است که از خشت و گل ساخته شده است.

از بخشی از این بنا به عنوان موزه تاریخ طبیعی و حیات وحش بیرجند استفاده می‌شود و بخشی دیگر به رستوران سنتی تغییر کاربری داده است.

باغ و عمارت معصومیه:

مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند که در دوره «پهلوی» احداث شده است. بارزترین ویژگی این بنا می‌توان به نوع خاص معماری آن اشاره کرد چرا که این عمارت به گونه‌ای طراحی شده که نمای اصلی عمارت در آب استخر مقابل آن کاملا بازتاب می‌کند. به نحوی که عمارت چهل ستون اصفهان را تداعی می‌کند در داخل باغ اشاره کرد. این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاق‌های آن به یکدیگر راه دارند. به صورتی که امکان ورود به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر است. در این عمارت علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز به چشم می‌خورد که در یکی از آنها عمارتی ساده خود‌نمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است. از جمله نکات جالب این عمارت وجود وسایل یکی از خانواده‌های قدیمی بیرجند در داخل آن است که می‌توان این بنا را به موزه‌ای برای بازدید عموم تبدیل کرد. تا سایرین از نحوه زندگی این خاندان مطلع شوند.

باغ و عمارت مود:

باغ و قلعه مود در روستای مود از توابع شهرستان بیرجند و در فاصله 40 کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. این عمارت طی دو مرحله ساخت شده است. که مرحله اول آن شامل: ساخت قسمت‌های اصلی بنا در دوره زندیه و عمارت دوم که بنایی است مربوط به دوران قاجار ساخته شده است. آنچه از بررسی بنا به دست می‌آید این است که این بنا در اصل قلعه‌ای بوده است دفاعی و وجود حصاری قوی و قطور با برج‌های متعدد دلیل این مدعاست. این بنا در مجموع دارای 20 برج مدور است یک خندق نیز دور تا دور قلعه حفر شده است که دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌کرده است از جمله تزیینات این بنا می‌توان به نقوش اسلیمی، گل بته و نقوش پرندگان اشاره کرد که متاسفانه توسط عوامل طبیعی نظیر باد و باران و تابش آفتاب این نقوش تا حد زیادی تخریب شده‌اند.

باغ و عمارت امیر‌آباد:

باغ و کوشک امیر‌آباد در 5 کیلومتری غرب واقع شده است. احداث این بنا به اوایل دوره قاجار بر می‌گردد. آنچه در طراحی این باغ به عنوان الگوی باغ‌های ایرانی ملحوظ شده است. تا حد زیادی به دلیل استفاده از مضمون‌های آشنا با معماری اسلامی و نمایش نماد‌های سنتی تصویری است که به صورتی موفقیت‌آمیز و تقریبا ابتکاری بوده است از جمله فرم چلیپایی طبقه همکف و به وجود آوردن همان فرم در فضای داخلی طبقه اول بنا که نوعی وحدت و یکپارچگی را در کل ساختمان کوشک بوجود آورده است. از نظر تزیینات نیز تزیینات تقریبا ساده‌ای در این عمارت بکار رفته است.

در حال حاضر باغ در اختیار دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند است و اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی در صدد است تا با مشارکت دانشگاه بیرجند آن را به موزه کشاورزی بیرجند تبدیل کند. 
 

منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی

دُوراونتاش شهری سه هزار ساله

شهر دوراونتاش یا محوطه باستانی چغازنبیل در 35 کیلومتری جنوب شرقی شوش قرار گرفته است. این شهر در حدود قرن 13 پیش از میلاد به دستور اونتاش نپیرشا ، شاه ایلامی به فاصله 2کیلومتری از رود دز ساخته شد.

فضاهای این شهر با سه حصار دورن هم و با مرکزیت معبد بزرگ چغازنبیل از یکدیگر جدا می‌شوند. بر اساس ترجمه آجر نوشته‌های بدست آمده معبد (زیگورات چغازنبیل) به خدایان این شوشیناک (خدای پشتیبان شهر شوش) و نپیریش (خدای بزرگ) اهدا شده است.

در شهر باستانی دوراونتاش چغازنبیل بیش از 5هزار نوشته آجرنوشته‌ بدست آمده است.متن بیشتر این آجرنوشته‌ها در برگیرنده نام پادشاه اونتاش نپیرشا است که وی پس از آوردن نام خود و پدرش و درخواست تندرستی از خدایان این پرستشگاه‌ها را به ایزدان پیشکش کرده است.

در طراحی شهر، فضای بین حصارهای بیرونی و میانی بیشتر به کاخ، آرامگاه‌های شهر اختصاص داده می‌شد به گونه‌ای که سه کاخ در گوشه شرقی و در مجاورت دروازه شاهی بنا شد.

پنج آرامگاه سردابه‌ای شکل در زیر سه اتاق از اتاق‌های کاخ آرامگاه‌ها قرار دارند. بخش‌های بالایی ساختمان اصلی بنا در برگیرنده سه حیاط است که اتاق‌هایی در پیرامون آن جای گرفته است. برای ساخت آرامگاه‌ها که دارای تاق هلالی هستند از آجر و ملات قیر و گچ استفاده شده است.

فاصله بین حصار میانی محله مقدس یا محله خدایان یا تمنوس نامیده می‌شود که به خدایان ایلام اهدا شده است. بقایای بیشتر معابد نیز در اینجا کشف شده‌اند. فضای حصار درونی نیز اختصاص به معبد یا زیگورات داشته است.

در بدنۀ حصار سوم بقایای سازه‌های آب‌رسانی قرار گرفته که در نوع خود در شمار کهن‌ترین مخازن و سازه‌های آب‌رسانی شناخته شده به شمار می‌روند.به احتمال فراوان آب مورد نیاز را ایلامیان از رود کرخه در 45 کیلومتر چغازنبیل به این مخازن هدایت و پس از ته نشین شدن گل و لای آن مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

فضای دیگر محصور در حصار درونی است که به زیگورات و صحن‌های اطراف آن اختصاص داده شده است. میخ ها و گل میخ‌های سفالی فراوانی در کاوش‌های دوراونتاش به دست آمده که بیشتر آنها داراری کتیبه‌ای به نام اونتش نپیرشا هستند.
این اشیای تزئینی در اندازه‌ها و شکل‌های گوناگونی ساخته شده‌اند. برخی دارای لعاب فیروزه ای – سبز و برخی دیگر ساده هستند که احتمال می‌رود در تزئینات بناها یا در انجام آیین‌های مذهبی کاربرد داشته‌اند.

بدست آمدن شیشه نکته جالب توجه در اکتشافات باستان شناسی در دورانتاش است که نشان از آشنایی ایلامیان با صنعت شیشه گری دارد. میله های شیشه در تزئینات گل میخ ها،درهای چوبی و دیگر اشیاء تزئینی کاربرد داشتند.

شهر دوراونتاش در سال 640 پیش از میلاد توسط آشور بانیپال پادشاه آشوری ویران شد.

«چغازنبیل» واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه چُغا (در گویش لری به معنای تپه) و زنبیل است که اشاره‌ای است به مکان معبد که پیش تر تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند. این مکان نزد باستان شناسان به دور- اونتَش به معنای دژِ اونتاش یا شهر اونتاش معروف است.

در سرزمین بین‌النهرین و ایلام باستان به بناهای مطبق زیگورات گفته می‌شد به طوری‌که مساحت هر طبقه از طبقه پایین‌تر کوچکتر است.واژه زیگورات یا زیقورات از واژه آکدی زقارو که به معنی بلند و برافراشته ساختن گرفته شده است.

زیگورات چغازنبیل دارای پلانی مربع شکل به ابعاد 105*105 متر بوده است. مصالح اصلی ساخت زیگورات و دیگر بناهای پیرامون آن خشت و آجر و هسته اصلی بنا از خشت با روکشی از آجر تشکیل شده است.

دسترسی به طبقات از طریق پلکان هایی است که در چهار ضلع معبد قرار گرفته‌اند و تنها یکی از این پلکان ها به بلندترین طبقه ختم می‌شد. این معبد دارای 5 طبقه بوده که حدود 53 متر ارتفاع داشت که امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و نزدیک به ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده ‌است.

در بین سال‌های 1930تا 1940میلادی با توجه به فعالیت های گسترده شرکت‌های نفتی در منطقه و بررسی‌های زمین شناسی آنان، کارشناسان شرکت نفت با کتیبه‌ای به خط میخی برخورد کردند که پس از ارائه آن به هیأت باستان شناسان فرانسوی مستقر در شوش به سرپرستی دومکنم، فعالیت‌های باستان‌شناسی برای حفاری‌های علمی و شناخت محوطه چغازنبیل آغاز شد.

پس از دومکنم در سال‌های 1951تا1962 در طول نه فصل حفاری، کاوش‌های گسترده‌ای در محوطه باستانی چغازنبیل توسط رومن گیرشمن انجام شد که اطلاعات فراوانی از ایلام باستان به دست آمد. به سبب اهمیت و ویژگی‌های بارز در سال 1979 میلادی محوطه باستانی چغازنبیل در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

با آغاز به کار فعالیت‌های پایگاه حفاظت و مرمت چغازنبیل در سال 1387 پژوهش‌ها،ساماندهی و مرمت محوطه باستانی چغازنبیل در حال پیگیری و انجام است.

شناسایی کهن‌ترین منطقه تاریخی فارس

     شهر باستانی انشان، یکی از معدود شهرهای باقی مانده از دوران عیلامیان و یکی از مراکز مهم این دوره است که آثاری از آغاز دوران عیلامی تا دوره هخامنشی (سه هزارو 300 سال پیش از میلاد تا قرن پنجم پیش از میلاد) را در خود جای داده است .

طی سده‌های پایانی هزاره دوم ق م عیلامی‌ها به یکی از قدرت‌های سیاسی خاور نزدیک باستان تبدیل شدند . آنان پیروزمندانه به شهرهای مهم بین النهرین تاختند و سلسله کاسی‌ها را منقرض ساختند . اگرچه فرمانروایان امپراتوری عیلام میانی در بسیاری از کتیبه های عیلامی به دست آمده از شوش خود را شاه انشان و شوش خوانده اند ، اما تا سال های 1968 و 1969 که ویلیام سامنر حوضه رود کُر در شمال غرب شیراز در جنوب منطقه مرکزی ایران را مورد بررسی قرار داد هنوز موقعیت انشان ناشناخته بود .

شناسایی مقدماتی او نشان داد که تپه بزرگ و کم ارتفاع در گوشه شمال غرب حوزه که امروزه تل ملیان نامیده می شود ، مرکز عمده استقرار منطقه ای در بیشتر دوران هخامنشی مقدم بوده است . سامنر در آن زمان تکه آجرهای کتیبه داری را در تل ملیان یافت .اِریکا راینر آنها را رونوشت بخشی از یک متن کامل اما از خاستگاهی نامعلوم شناسایی کرد که به هوتلودوش-این-شوشینک اول (حدود 1120 ق م) آخرین شاه عیلام میانی تعلق دارد .

کتیبه آجرها شرح ساختن و اهدای یک معبد در انشان به دست این پادشاه تقریباً ناشناخته عیلامی است.

شمار تکه آجرهای کتیبه دار به دست آمده از ملیان ، نوع آثار باستان شناختی و موقعیت ویرانه ها موجب شناسایی مقدماتی ملیان به عنوان انشان باستان شد .

محوطه باستانی ملیان با وسعتی نزدیک به 200 هکتار از بزرگترین و مهمترین محوطه های پیش از هخامنشی در ایران است .

ملیان به خط مستقیم در حدود 50 کیلومتری شمال – شمال غربی شیراز و 48 کیلومتری غرب – شمال غربی تخت جمشید در دشت بیضا قرار دارد . ارتفاع محوطه از سطح آبهای آزاد حدود 1600 متر است . دشت بیضا بخشی از حوضه رود کُر در جنوب کوه های زاگرس است . این دشت آب و هوایی نیمه خشک دارد وآب آن از رود کُر و شاخابه های آن ، به علاوه قنات ، چشمه و چاه تامین می شود . در کوه های غرب و شمال غربی ملیان ، که بلندی آن ها به 3300 متر بالاتر از سطح آب های آزاد می رسد گذر گاه هایی وجود دارد که از طریق آن ها راه ملیان به خوزستان – دیگر مرکز تمدن عیلام – باز می شود .

از نظر موضع نگاری تپه ملیان را می توان به سه قسمت تقسیم کرد :

1-زنجیره ای از تپه‌های کم عرض (با پهنای 20 تا 25 متر) و نسبتاً بلند (با ارتفاع 16 تا 18 متر) که بقایای دیوار شهر را تشکیل می‌دهند و محوطه را از سه طرف در بر گرفته اند .

2-محدوده ای وسیع و مسطح (به مساحت حدود 50 هکتار) در داخل دیوارها با اندک بقایای فرهنگی .

3-گروهی از تپه‌های مرتبط که مساحتی حدود 100 هکتار را پوشانده و محدوده استقراری اصلی شهر باستانی را تشکیل می‌دهند.

پژوهش و مطالعه در شهر باستانی انشان از سال های قبل از انقلاب آغاز شده است ، اداره کل باستان شناسی فارس به سرپرستی فریدون توللی یک فصل سه ماهه را در دهه 1340 به حفاری در ملیان پرداخت .

ویلیام سامنر به هنگام بررسی حوزه رود کُر در سال های 1967 و 1968 از ملیان بازدید کرد و از سال 1971 تا 1978 از سوی دانشگاه پنسیلوانیا به پژوهش های باستان شناسی در ملیان مشغول بود که این مطالعات با شروع انقلاب متوقف شد.

اما کاوش ها در این شهر بار دیگر از سر گرفته شد. در سال 1378 تعیین حریم محوطه باستانی ملیان توسط دکتر کامیار عبدی انجام شد ، وی مدتی سرپرستی کاوش های باستان شناسی در انشان را به عهده گرفت .

در کاوش‌هایی که طی سال‌ها در این محوطه انجام شده کارشناسان توانسته اند آثار معماری، آجر کتیبه دار و اشیای باستانی زیادی را کشف و شناسایی کنند.

کارشناسان در جریان کاوش و حفاری‌های باستان شناسی در بخش های مختلف شهر باستانی انشان توانسته اند بقایای معماری های مختلفی را از دوران آغاز ایلامی (سه هزار تا دو هزار و ۸۰۰ پیش از میلاد)، ایلامی قدیم (دو هزار و ۲۰۰ تا یک هزار و ۶۰۰ پیش از میلاد) و ایلامی میانه (یک هزار و پانصد تا یک هزار و ۱۰۰ پیش از میلاد) را شناسایی کنند.

با توجه به اینکه سازه ها و بقایای معماری کشف شده در بخش های مختلف این محوطه جای گرفته اند و متعلق به دوره های مختلف عیلامی هستند، می توانند تصویر روشن تری از این شهر و سیر تحول زندگی و معماری را نشان دهند.

بررسی های آینده روی بقایای معماری،‌ آجرهای کتیبه دار و مهر کشف شده و اشیا باستانی می تواند اطلاعات مهم و رازهای بسیاری از زندگی و حکومت دوره عیلامیان و تاریخ گذاری دقیق این محوطه را روشن و در اختیار کارشناسان قرار دهد.

با توجه به اینکه دوران عیلامیان در تاریخ باستان شناسی ایران از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. کاوش های باستان شناسی در انشان و به دست آوردن آثار مختلف از دوران عیلامی می تواند سئوالات بسیار زیادی از هزاره دوم پیش از میلاد را پاسخگو باشد .

با پیگیری های رئیس سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان فارس پایگاه پژوهشی انشان با هدف پژوهش و مطالعه دایمی و انجام کاوش های بیشتر در محوطه باستانی انشان از اواخرسال گذشته در این محوطه باستانی با سرپرستی دکتر بذرگر ایجاد شده است .

در این مرکز بخش های مختلفی از جمله گنجینه،‌ آزمایشگاه، پژوهشگاه، کتابخانه و بخش مرمت ایجاد خواهد شد . تعیین سرپرست داخلی پایگاه ،راه اندازی دفتر موقت پایگاه و تجهیز آن به امکانات اولیه مورد نیاز ،جمع آوری و تکمیل مطالعات از منابع مختلف داخلی و خارجی در خصوص منطقه ،تهیه عکس های هوایی و ماهواره ای از منطقه ،تهیه طرح هادی بخش بیضاء و روستاهای ملیان و قاسم آباد جهت استعلام و بررسی حریم منطقه باستانی انشان از فعالیت های این پایگاه پژوهشی است.

همچنین رایزنی با هیات های باستان شناسی خارجی در خصوص ایجاد زمینه های مناسب پژوهشی ،تهیه و اجرای طرح بازنگری درخصوص اصلاح حریم مصوب و آماده کردن نقشه جدیدی از منطقه براساس ضوابط جدید سازمان،آماده کردن نقشه و ضوابط عرصه و حریم تپه باستانی انشان و تعیین حریم درجه 2 به منظور اصلاح حریم تپه و رفع مشکلات موجود برای اهالی روستا و سازمان ،هماهنگی با فرماندار و بخشدار منطقه درخصوص مسائل پایگاه و همکاری بیشتر ،تهیه لوگوی مخصوص پایگاه پژوهشی انشان (Anshan Research Center) با استفاده از موتیف های بدست آمده از تل ملیان ،پیگیری مسایل حفاظت و نگهداری مستمر از محدوده شهر و تپه های تاریخی وابسته به آن از سایر فعالیت‌های چند ماهه اخیر این پایگاه پژوهشی بوده است. 

منبع: خبرگزاری میراث آریا